Ustawą z dnia 27 września 2013 r. (Dz.U. 2013. 1247) wprowadzono liczne zmiany Kodeksu postępowania karnego. Wejście w życie przedmiotowych nowelizacji rozłożono w czasie na trzy etapy. Z punktu widzenia gwarancji procesowych podejrzanego czy oskarżonego istotne są te, które dotyczą procedury stosowania środków zapobiegawczych. I tak, od 2 czerwca 2014 r., obowiązuje nowe brzmienie art. 156 § 5 oraz § 5a kpk. Przed wprowadzeniem nowelizacji treść art. 156 § 5 kpk brzmiała: „Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom” .
Nowe, aktualne brzmienie § 5 to: „Jeżeli nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów lub kopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kopie; prawo to przysługuje stronom także po zakończeniu postępowania przygotowawczego. W przedmiocie udostępnienia akt, sporządzenia odpisów lub kopii lub wydania uwierzytelnionych odpisów lub kopii prowadzący postępowanie przygotowawcze wydaje zarządzenie. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom”.
Przesłankami odmowy udostępnienia akt są tu: potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania przygotowawczego oraz ochrona ważnego interesu państwa. Słabą stroną nowego unormowania jest to, że przesłanka dot. potrzeby zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania niestety tworzy katalog otwarty powodów odmowy udostępnienia akt. De facto będą to co najmniej wszystkie przesłanki odmowy udostępnienia akt obrońcy i oskarżonemu, które wcześniej (przed ostatnia nowelizacją) wyliczone były w art. 156 § 5a kpk, a więc: uzasadniona obawa narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania, groźba zniszczenia, ukrycia, zniekształcenia dowodów lub tworzenia dowodów fałszywych, groźba uniemożliwienia ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawnienie prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych lub utrudnianie postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób. Decyzja w sprawie udostępnienia akt zapada w formie zarządzenia, które z uwagi, iż jest zaskarżalne, wymaga zgodnie z art. 99 § 2 kpk pisemnego uzasadnienia. W uzasadnieniu odmowy organ musi wskazać te okoliczności ustawowe, które zaważyły na decyzji odmownej. Słabością nowego unormowania jest również to, że zażalenie na przedmiotowe zarządzenie przysługuje do prokuratora bezpośrednio przełożonego, a nie do sądu. Należy jednak zaznaczyć, że z dniem 1 lipca 2015 r. wejdzie w życie III część (najobszerniejsza) nowelizacji Kodeksu postępowania karnego, która dotyczy mi. in treści art. 159 kpk. W świetle znowelizowanego przepisu, organem właściwym do rozpatrzenia przedmiotowego zażalenia będzie sąd, co pozwala żywić nadzieję, że z tą datą zarządzenia odmowne będą wydawane rzadziej.
Obok nowelizacji art. 156 § 5 kpk, z dniem 2 czerwca 2014 r. zmianie uległa również treść art. 156 § 5a kpk. Poprzednie jego brzmienie to: „ W toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się akta sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że narażałoby to na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania, groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych, groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawniałoby prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze lub zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób.”
Natomiast nowe brzmienie art. 156 § 5a kpk to: „W razie złożenia w toku postępowania przygotowawczego wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku.”.Tak więc w nowej obowiązującej od 2 czerwca 2014 r. rzeczywistości prawnej, organ prowadzący postępowanie przygotowawcze nie może odmówić udostępnienia akt podejrzanemu oraz jego obrońcy, jeżeli składa wniosek o tymczasowe aresztowanie bądź o przedłużenie tegoż środka zapobiegawczego. Zakres tego udostępnienia akt musi się co najmniej pokrywać z treścią wniosku o zastosowanie bądź przedłużenie tymczasowego aresztowania. Oznacza to, że obrońca i podejrzany mają prawo zapoznać się z częścią akt sprawy, która zawiera dowody powołane przez prokuratora we wniosku aresztowym. Należy zwrócić uwagę, że ustawodawca przyznał obrońcy i podejrzanemu uprawnienie do zapoznawania się z aktami sprawy w w/w zakresie bez względu na to, czy znajdują się one w prokuraturze czy też w sądzie. Nowe uprawnienie jest jednak nadal trochę iluzoryczne. Jest tak dlatego, ponieważ sąd rozpoznający wniosek o tymczasowe aresztowanie ma obowiązek analizy całego zgromadzonego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowodowego. Może więc oprzeć swoje rozstrzygnięcie nie tylko o dowody powołane przez prokuratora, ale również inne, znajdujące się w aktach sprawy, które zdaniem sądu uzasadniają zastosowanie tymczasowego aresztu, a które dla prokuratury były mniej istotne. W takiej sytuacji, pomimo, że obrońca i podejrzany mają już dostęp do akt sprawy w zakresie objętym wnioskiem aresztowym, to w pozostałej części – nie znając treści dowodów, w oparciu o które sąd wydał postanowienie- są pozbawieni możności ustosunkowania się do nich, a tym samym – prawa do obrony. Taka sytuacja może stwarzać pole do nadużyć i prób obchodzenia unormowania z art. 156 § 5a przez organy postępowania przygotowawczego. Organy te, chcąc zataić przed podejrzanym i jego obrońcą treść niektórych dowodów obciążających, nie będą ich po prostu powoływać we wniosku o areszt, mając na uwadze, że Sąd, zobowiązany sprawę rozpatrzyć wszechstronnie, właśnie te dowody uczyni podstawą do zastosowania przedmiotowego środka zabezpieczającego. Tym samym możliwość zapoznania się z przedmiotowymi dowodami powstanie dopiero po wydaniu postanowienia przez sąd, a próba ich podważenia przez obronę będzie możliwa dopiero w zażaleniu na przedmiotowe postanowienie.
Ten problem zdaje się zauważać ustawodawca, który z dniem 1 lipca 2015 r. w III etapie nowelizacji z dnia 27 września 2013 r., wprowadza do procedury karnej nowy art. 249a, który, zakazuje czynić sądowi podstawą orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania ustaleń nie opartych na dowodach jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy. Wyjątkiem korzystnym dla oskarżonego jest jednak obowiązek sądu ujawnienia na posiedzeniu aresztowym i uwzględnienia z urzędu okoliczności korzystnych dla oskarżonego, które nie zostały ani jemu, ani jego obrońcy wcześniej ujawnione przez organ postępowania przygotowawczego. Treść art. 249a:
„Podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania mogą stanowić jedynie ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy. Sąd uwzględnia z urzędu także okoliczności, których prokurator nie ujawnił, po ich ujawnieniu na posiedzeniu, jeżeli są one korzystne dla oskarżonego”.
Reasumując, nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z dnia 27 września 2013 r. wprowadza wręcz rewolucyjne zmiany w zakresie dostępu do akt postępowania przygotowawczego dla oskarżonego i jego obrońcy. W związku z obecnie bezwarunkowym obowiązkiem udostępnienia akt w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania, większość prokuratorów twierdzi, że nowelizacja w przedmiotowym zakresie nie powinna mieć miejsca. W środowisku prokuratorskim pojawiają się również opinie, że z uwagi na groźbę przedwczesnego ujawnienia dowodów, art. 156 § 5a kpk w ogóle powinien zostać skreślony. Z taką opinią nie sposób się zgodzić. Przede wszystkim, nowelizacja jest odpowiedzią ustawodawcy na konieczność dostosowania prawa do obowiązującej w Unii Europejskiej Dyrektywy PE 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dz.U. UE L 142 z 1 czerwca 2012 r.). Również Helsińska Fundacja Praw Człowieka wielokrotnie zwracała uwagę, że obowiązujący uprzednio model dostępu do akt sprawy dla oskarżonego i jego obrońcy jest nie do przyjęcia i stwarza możliwość do nadużyć w kwestii ograniczania prawa do obrony. Ponadto także Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu K 42/07 oraz Sąd Najwyższy w orzeczeniu WZ 9/08, wskazały na potrzebę zwiększenia dostępu oskarżonego oraz obrońcy do akt postępowania przygotowawczego.
Z kolei adwokatura obecne zmiany procedury karnej przyjęła z entuzjazmem. Co prawda nadal będzie istniało wiele problemów technicznych, takich jak zbyt krótki okres pomiędzy sporządzeniem wniosku o udostępnienie akt a posiedzeniem aresztowym, utrudnienia w sporządzaniu kopii akt czy brak obligu przesłania oskarżonemu i jego obrońcy odpisu wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania. Niemniej jednak istnieje duża szansa, iż poprzez przedmiotową nowelizację spadnie liczba wniosków o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania, a te, które już będą składane do sądów, oparte zostaną na solidnych podstawach ustawowych.